نام: تاریخ گیلان

وضعیت انتشار: منتشر شده

تاریخ گیلان، کتابی در باره وقایع گیلان از 923 تا 1038، به فارسی ، تألیف عبدالفتاحِ فومنی در قرن یازدهم. مؤلف، حوادث بیش از یک قرن گیلان را در دوران شاهان صفوی، از اواخر سلطنت شاه اسماعیل اول (905ـ930) تا جلوس شاه صفی (1038)، در یک مقدمه و دو فصل شرح داده است . وی در مقدمه انگیزه نگارش این تاریخ محلی را ذکر کرده و بر ثبت رویدادهای مهم گیلان ــ که در کتاب‌های تاریخی نیامده ــ تأکید کرده است (ص 5).

فصل اول این کتاب شامل یک مدخل و 35 گفتار، در بارة قدرت طلبیهای ملوک و امیران گیلان است که برخی از آنان با دربار صفوی پیوند سببی یافتند و در منطقه پیمان شکنیها و خونریزیهایی کردند که به انقراض خاندان حاکم گیلان بیَه پس (رشت و فومن) در عصر شاه طهماسب (930ـ984) و فرار خان احمدخان گیلانی ، حکمران گیلان بیه پیش (لاهیجان )، در رو در رویی با سپاه شاه عباس (شوال 1000) انجامید (ص 11ـ126). فصل دوم حاوی 34 گفتار و چهار مقاله است . در 27 گفتار نخست شرح استیصال حکام پیشین و استیلای شاه عباس اول بر گیلان آمده است (ص 129ـ236). موضوع هفت گفتار پایانی ظهور و قیام کالنجار سلطان ، ملقب به عادل شاه یا غریب شاه ، است (ص 261ـ287).

این کتاب به سبب دربرداشتن اصطلاحات فراوان اداری ، مالی و ارضی رایج در قرن دهم و یازدهم اهمیت دارد و از آنجا که مؤلف به کارهای دیوانی اشتغال داشته (ص 204) این اصطلاحات را به کار برده و آنها را همراه با ذکر برخی ترکیبات لغوی متداول در منطقه و نیز شرح آداب و رسوم محلی (رجوع کنید به همان، مقدمه ستوده ، ص دوازده ـ هفده ) آورده است. همچنین در این کتاب به مطالبی اشاره شده است که در دیگر آثار این دوره وجود ندارد؛ مثلاً وجود نسخه‌ای از قرآن مجید به خط امیرالمؤمنین علیه السلام، در قریه کیجای کُهدُم (ص 70 ؛ رابینو، ص 284) در محلی مشهور به «دستخط محله کچا» (پوراحمد جکتاجی ، ص 569)، که مردم احترام فوق‌العاده‌ای به آن می‌گذاشتند، و نیز حمل اجناس فراوان از مسکو به گیلان و غارت آنها در وقایع شورش غریب شاه و بازگرداندن کالاها به صاحبانشان پس از سرکوب قیام و قتل وی (فومنی ، ص 263، 284؛ قس دورن، ص 29).

فومنی به رسم نویسندگان هم عصر خود، به تناسب از آیات قرآن (برای نمونه رجوع کنید به ص 3ـ5، 56، 77، 169) و اشعار فارسی (برای نمونه رجوع کنید به ص 51، 88 ، 122، 159ـ160) استفاده کرده است. نثر این کتاب سلیس و روان نیست (همان ، مقدمه ستوده، ص یازده).

تاریخ گیلان نخستین بار به کوشش برنهارد دورن از روی نسخه ای که نیکولای خانیکوف، جغرافیدان روسی، در 1265 یا 1266/1849 یا 1850 در اختیار او گذاشته بود (استوری ، ج 1، بخش 1، ص 363)، در 1274/ 1858 در سن پطرزبورگ به چاپ رسید (دورن ، ص 140).

این کتاب سه بار نیز در ایران به چاپ رسیده است: در 1315ش در رشت؛ در 1349ش به کوشش منوچهر ستوده و در 1353ش به کوشش عطاءاللّه تدین در تهران (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به استوری ، ج 1، بخش 2، ص 1298؛ فومنی ، مقدمه ستوده ، ص هفده ـ بیست).
/ عبدالکریم گلشنی / دائره المعارف اسلامي

 

 

  تازه ترین خبر ها

دیدار با استاد ستوده در منزلشان

  اخبار پروژه صد سالگی