حدودالعالم (عنوان مشهورِ حدودالعالم من المشرق الى مغرب) ، قدیمی‌ترین كتاب جغرافیاى عمومى برجاى مانده به‌زبان فارسى، تألیف شده در سال 372. مینورسكى مؤلف كتاب را ابن‌فریغون دانسته كه آن را در جوزجان نوشته و درباره جغرافیاى جهان و نخستین كتاب جغرافى در زبان درى است و از اهم كتابهاى جغرافیای‌اسلامى پنداشته می‌شود (حبیب، ص4؛ تعلیقات بر حدودالعالم، توضیحات مینورسكى، ص 84 ـ 87).

مؤلف كتابش را به امیرالسیدالملك العادل ابی‌الحرث/ الحارث محمدبن احمد (حك : نیمه قرن چهارم) در جوزجان، واقع در شمال افغانستان، اهدا كرده است (ص 7).

زبان كتاب ساده و روان و فصیح است (بهار، ج 2، ص 17). نویسنده بیشتر از كلمات فارسى استفاده كرده، ولى تعصبى از خود نشان نداده و هرگاه كلمه عربى كوتاه‌تر، رساتر یا متداول‌تر و به ذهن مأنوس‌تر بوده آن را به كار برده است و در ضمن كوشیده تا زبان فارسى را از هرگونه نفوذ نابجاى زبان عربى مصون نگه دارد، به‌همین‌سبب در سراسر كتاب حتى یك كلمه تنوین‌دار مشاهده نمی‌شود (پروین گنابادى، ص 557 ـ 558). دو جمله عربى در این كتاب یكى قسمتى از آیه‌اى از قرآن مجید (كهف: 78) در بخش 36 كتاب (رجوع کنید به ص 161) و دیگرى نقل جمله‌اى به عربى است كه بر بنایى نوشته شده است (ص176). حدودالعالم از نظر اسلوب جغرافیانگارى به این دلایل داراى ارزش خاص است: از لحاظ رعایتِ ترتیبِ منطقى و علمى، به شكل بسیار اصولى نگارش یافته است؛ از حیث كاربرد كلمات، آواشناسى آنها و ریشه كلمات؛ تقسیم كوهها و دریاها و شهرها به شكل نسبتاً منطقى؛ دربرداشتن اطلاعات گسترده از محصولات و تولیدات هر منطقه؛ شناساندن حیوانات و گیاهان هر ناحیه؛ اطلاعاتى درباره طرز ساختمان و موقعیت شهرها؛ اطلاعاتى درباره وضع مالى و اقتصادى هر ناحیه؛ اطلاعاتى درباره رسوم و عادات و مذهب و زبان و غیره (شهرستانى، ص 8 ـ 9).
حدودالعالم جزئیاتى دارد كه یافتن آن در منابع دیگر تقریباً غیرممكن است. چنین به‌نظر می‌رسد كه مؤلف این كتاب مسافرتى نكرده و برخلاف جغرافی‌نگاران قرن چهارم، مانند مسعودى و ابن‌حوقل و مقدسى، سیاح نبوده و اثرش را براساس منابع دیگر و اخبار تدوین كرده است (تعلیقات بر حدودالعالم، همان توضیحات، ص 81). خود او (ص200) تصریح دارد كه اطلاعاتش را از منابع كتبى گذشتگان به‌دست آورده است، ولى به هیچ‌یك از منابع خود، به‌جز كتاب جغرافیایى بطلمیوس، اشاره نكرده است. به نوشته كراچكوفسكى (ج 4، ص 224)، وى از ترجمه عربى كتاب بطلمیوس بهره برده است. ترتیب كتاب بطلمیوسى است هرچند از تقسیمات اصلى آن چشم‌پوشى كرده است (بروكلمان، >ذیل<، ج 1، ص 411).

از حدودالعالم تا 1310/1892 اطلاعى در دست نبود، تا آنكه در آن سال تومانسكى نسخه منحصر به فرد این كتاب را، كه فردى به‌نام عبدالقیوم‌بن الحسین‌بن على در 656 استنساخ كرده بود، در بخارا به‌دست آورد (حدودالعالم، ص200، مقدمه ستوده، ص پنج). بارتولد در زمان حیات تومانسكى در بسیارى از مقالات و نوشته‌هایش از كتاب حدودالعالم بهره برد و پس از مرگ تومانسكى (1920/ 1299ش) بخشى از این كتاب را كه درباره تبت بود به‌چاپ رساند و خلاصه‌اى نیز از فصل گیلان تهیه كرد (تعلیقات بر حدودالعالم، پیشگفتار مینورسكى، ص ‌بیست‌ویك).

در 1309ش/1930 بارتولد این كتاب را در 78 صفحه متن، 32 صفحه مقدمه و 11 صفحه فهرست به‌چاپ رساند (حدود العالم، همان مقدمه، ص هفت، تعلیقات بر حدودالعالم، همان پیشگفتار، ص بیست‌ودو).

متن حدودالعالم در ایران نخستین بار به همت سیدجلال‌الدین طهرانى در 1314ش منتشر شد، سپس منوچهر ستوده آن را بدون تعلیقات مینورسكى، یك بار در 1340ش و بار دیگر در 1362ش در تهران به‌چاپ رساند. حسین‌شاه نیز این كتاب را، با ترجمه و مقدمه بارتولد و تعلیقات مینورسكى، در1242 در كابل منتشر نمود كه همین چاپ بعدها به همت مریم میراحمدى و غلامرضا ورهرام دو بار در 1372ش چاپ شد و در 1360ش/1982 نیز این كتاب به خط سیریلى تاجیكى در شهر دوشنبه چاپ گردید (حدودالعالم، همان مقدمه، ص نه؛ تعلیقات بر حدودالعالم، پیشگفتار میراحمدى و ورهرام، ص هفت؛ د. تاجیكى، ج 8، ص 415).

 / معصومه رضازاده شفارودى /دائرالمعارف اسلامي